Ebu Abdullah b. Musa el Harezmî

Doğum yeri şimdi Özbekistan sınırları içinde olan Hive, eskiden Harezm ülkesi sınırları içindeydi.

Harezmî, Aristo’nun sultanların rüyalarına girdiği, sokaklarında matematiğin, coğrafyanın ve felsefenin konuşulduğu, çevirmenlerin kandillerinin sabaha kadar yandığı bir dönemde Bağdat ‘a geldi. Deve kervanlarının her gün kapısına uzak ülkelerden kitap yığdığı Beytü’l Hikme’de yönetici oldu. Harezmî ilk önce Eski Mısır ve Yunan Kaynakları İle Mezopotamya ve Hint kaynaklarını inceledi. Bir kitaba dokundu. Halife Mansur zamanında Hintli bir astronom tarafından getirilmiş. Brahmaguphta’nın Siddhanta adlı eseriydi. Kitap; yıldızların hareketleri, hesap unsurları ve Hint sayı sistemi ile ilgili konuları içeriyordu. Harezmî astronomi alanında yaptığı okumaları Bağdat ve Şam rasathanelerinde yaptığı gözlemlerle birleştirerek günümüze kadar gelebilen ve alanında ilk olan astronomi kitabını hazırladı. Zicü’l Harezmî. Bath’lı Adhelard tarafından Ezziyc Djaferis al Karezmi adı altında Latinceden tercüme edilen eserin aslı ne yazık ki kayıp. Latince çeviri sayesinde günümüze kadar ulaşmayı başardı. Harezmî asıl ününü matematikte yaptı.  Matematiğin çok önemli bir dalı olan ‘Cebir’ ilminin kurucusu unvanını sahip oldu. Sembolik Cebir geliştirerek sitemize ediyor ve hesaplarında Batı uygarlığının henüz bilmediği sıfırı kullanıyordu.1486.’da Leipzig Üniversitesi’nde Harezmî’nin Cebir’inin okutulmaya başladığını görürüz. Kitabu’l Hisabi’l –Hind bugün bizim aritmetikte dört işlem dediğimiz toplama, çıkarma, çarpma ve bölme türünden işlemleri konu edinir. Harezmî mermer yüzey üzerine güneş saati yapmak ile ilgili Amelü ‘s sa’a fi basiti’r ruhame adlı eser yazmıştır. Aynı şekilde Kitabu’t Tarih isimli eseri de günümüze kadar ulaşamayan eserler arasındadır.

                                                    İMAM BUHARI 810-870

Buhari çocukken babasını kaybetmiş. Ondan çocuklarına hayatlarını rahatlarını sürdüreceği bir servet onurlu bir isim ve başucundan hiç ayırmadığı Kur’an ve hadis kitapları kaldı. Döneminin geleneklerine göre Buhari ilköğretimine Kur’an-ı Kerim’i ezberlemeye başladı. Henüz Küttab’da iken içine hadis ezberleme arzusunun doğduğunu söyleyen Buhari, on beş yaşına geldiğinde belleğinde tam 70 bin hadis vardır. Daha 9 yüzyılın ortalarında Hadis ilmi kesin biçimini almıştır. Bu yolculara çıkanlardan altı kişinin kitabı o zamandan bu yana Sihah es-Sitte adı altında muteber kitaplar kabul edilir. Bunların en başta geleni Buhari ‘nin Sahih ‘i dir. Hayatı uzun yıllar boyunca Belh, Bağdat, Nişabur, Rey, Basra, Hicaz, Şam, Mısır, Askaran giderek âlimlerden ders dinlemekle ve eserler kaleme almakla geçti. ”Hz. Peygamber’in kabri başında, mehtaplı gecelerde “ yazdığı et-Tarihu’l-Kebir, ilk eser…847 Yılında 37 yaşına geldiğinde tamamlayacaktır. el-Cami’u’s-Sahih İslam bilginlerinin tamamına yakını Kur’an ‘dan dan sonra en sahih kitap olarak kabul edildi.

                                                            FARABİ 870-950

870 Yılında, Maveraünnehir’ in vecih köyünde Bağdat ‘tan Şam’a bütün ilim merkezlerini dolaşmakla, şehirden şehre göç etmekle geçecekti. Düşünceleri le insanların ufkunu açarken, müziği ile ruhları doyuran felsefi isim; Ebu Nasr Mehmet b. Tarhan b. Uzluğ el-Farabi’den başkası değildi. Türkçenin yanı sıra Farsça, Arapça, Süryanice ve Latinceyi öğrendi. Farabi Eflatun ‘un “idealar kuramı ”nı ve “ devlet ”ini Aristo’nun felsefe sistemini inceledi. İlk felsefe ansiklopedisi olan et –Talimü’s-Sani ‘yi kaleme aldığı çeşitli kaynaklarda dile getirilir. İslam dünyasında Aristo’yu en iyi anlayan ve Aristo’yu mantığını en iyi yorumlayan olarak şöhret kazanmıştır. Farabi Bağdat’ta, insanları huzur ve mutluluk içinde yaşatacak bir devlet düzeni ve böyle bir düzeni sağlayacak faziletli devlet adamlarına duyduğu özlem ile Medinetü’l-Fazıla’yı yazmaya başladı. İbranice ve Latince çeviriler yoluyla Yahudi ve Hıristiyan skolastiğini etkileyen Farabi ‘nin et Talimü’s-sani isimli felsefe ansiklopedisi ise Samani hükümdarının davetiyle gittiği Maveraünnehir’ de yazılmıştı.

 Aristo’yu   İslam alemine  tanıtması kadar , şimdi kayıp olan bu ansiklopedisi ile el-Muallemü’s sani unvanını aldı.

                                                                         BİRUNİ 973-1050

973yılında Doğu Harezmî’n merkezim olan Kas’ta dünyaya geldi. İlk rasadını 990 yılında, 17 yaşındayken yapıyor. Bu rasathane sırasında gözlerinde rahatsızlık oluşuyor. Bunun üzerine Biruni çalışmalarını güneşin sudaki aksine bakarak sürdürüyor. Biruni ‘nin ilk önemli eseri tarih kitabı olan Asarü’l-Bakiye’yi ‘dir. Bir edebiyatçının çeşitli toplumların kullandıkları takvimlerle ilgili olarak bilgi almak istemesi, kitabın yazılış sebebidir. Tahdid üzerine yaşadığı devrin coğrafi ve kültürel haritasını çıkarmaya çalışır. Yaşadığı coğrafyadaki enlem dairesi üzerinde olduğunu isabetle kaydeder. Gazneliler döneminde verdiği eser ise Tahdidü Nihayati’l ermakin ‘dir. Yeni bir bilgi dalı bulduğu ve geliştirdiğini belirtiyordu. Bu bilim dalı günümüzde jeodezi olarak tanımlanır. Yani yerin biçimini ve boyutlarını inceleyen bilim… Biruni coğrafi boylamların saptanmasında yeni bir yöntem bulmuş, daha sonraki yıllarda da yerin yarıçapını belirlemiştir. Aslında birçok kentin coğrafi konumlarını belirlemek için daha 17 yaşında iken çalışmalara başlamıştır. Bugün Biruni ‘nin astronomi konusundaki eserlerin çoğu kayıp ama bize kalanlar onun astronomi alanında başardıklarını açıklıyor. Hindistan’a sefere çıktı Gazneli Mahmut döneminde. Sultan Mesut zamanında astronomi hakkındaki el-Kanunu’l-Mes’udi adlı eseri bu dönemde verdi. Dünyanın güneş etrafının da dönebileceği düşüncesi dile getirmiştir. Dünyanın yuvarlak olmasının izahına gitmiştir. Değerli taşlar ve madenler üzerine yazdığı Kitabu’l Cemahir fi Ma’rifeti’l Cevahir Sultan Mevdud döneminde yazıldı. Kitabu’s-‘Saydala’yı yazdı.1050 yılında bu yazma eser ona Ortaçağ Eczacılığının Babası unvanı kazandırdı. Onun yaşadığı dönem Biruni Asrı olarak anıldı. Öldüğünde arkasında 150 kitap bırakmıştır.70’iastronomi,20’si matematik ve 18 tanesi edebiyat üzerine dairdir.

                                                            İBN SİNA980-1037

Saray kütüphanesinde geçirdiği günlerde bütün ilimleri içinde toplayan ilk kitabı el-Hikmetü’l-Aruziyye’yi 21yaşında yazdı. Döneminin sorunları İbn Sina ‘yı çok yıprattı. Bu arada en ünlü eseri Kitabu’ş-Şifa eserine fizik ile başlamış, el-Kanun’unda birinci kitabını yazmıştır. Döneminin siyasi kargaşaları ile hapisliği sırasında el-Hidayat kitabını Hay bin Yakzan risalesini el Kulunç kitabını yazar. Alegorik hikâye türünde bir ilk olan Hayy bin Yakzan daha sonra ibn Rüşd ve İbn Tufeyl tarafından ele alınacak bu yolla Daniel De Foe’nun ünlü Robinson Crusoe eserinin esin kaynağı olmuştur. El-Urcuze-el Kübra yani büyük Urcuze bin beyitten meydana gelir ve Kanun ‘un özeti olan bin beyitlik bir şiirdir. ”Tıbbi binlik “bilinen bu şiiri ölmeden kırk gün önce bitirdiği söylenir.13.yy bu eser Latinceye çevirildi. Eş şifa insanlık tarihinde tek kişi tarafından yazılan en büyük bilimsel ve felsefi ansiklopedik eserdir. El-insaf adlı eseri evinin yağmalandığı sonucu kayboldu. El-kanun fi’tTıbonun en büyük tıp ansiklopedisidir. Kanun dünyanın bütün fakültelerinde Tıp incili adı verilerek okutuldu.

                                                     KAŞGARLI MAHMUT 1008-1105

Kaşgarlı Mahmut muazzam lügati Divan-ı Lügat-it Türk 1910yılında bir sahaf da bulunmuştur.

Divan-ı Lügat-ı Türk ‘ün amacı, Araplara Türk dilini öğretmekti ama Kaşgarlı Mahmut bunu yaparken sadece Türkçe-Arapça bir sözlük hazırlamamış;  Türk dilini kamusunu ve Türk topluluğunun eski tarihini, edebiyatını, yaşayışını düşünüşünü de bu tek eser ortaya koymuştur. Bir anlamda 11.yy Türk topluluklarının ansiklopedisini yazmıştı. Divan, o güne kadar benzeri görülmemiş bir çalışma olmasıyla ilktir. Türklerin görgülerini, bilgilerini göstermek için şiirlerini serpiştirdiğini, yüksek düşüncelerle söylemiş savlarını aldığını… Her kelimeyi yerli yerine koyduğunu, derinlikleri ortaya çıkardığını ve bu uğurda birçok güçlüğe göğüs gerdiğini ifade etmiştir. Günümüze ulaşmayan  eseri Kitabu Cevahırin Fi Lügat ‘dır. 15 yıl boyunca Türk şehirlerini dolaştı .